Zamislite kako bi Tašmajdan izgledao da je na njemu ostalo groblje? Možda bi to bio mističan kraj, možda bismo se groblju na neki način i divili, ali… Park je ipak park! A zamislite da je umesto Zemunskog groblja pre šest-sedam ili više decenija izgrađen park. Jer, moglo je zamalo tako da bude…
Srećom, neke odluke nisu sprovedene, jer, ma kako Gardoš bio nezgodno mesto za jedno tako veliko groblje, u njemu je sačuvana istorija Zemuna i bilo bi nezamislivo da se danas na bregu umesto starih nadgrobnih spomenika nalazi bilo šta drugo.
Groblje jeste u samom naselju, noću deluje pomalo i sablasno, oivičeno s jedne strane starom ogradom, s druge strmoglavim lesom, a s treće strane čak odbrambenim zidom na kom su ostale puškarnice.
Danju je, pak, to oaza mira i poneki stari Zemunci i znatiželjni prolaznici rado prošetaju njime, kao što bi to i trebalo činiti na starim grobljima koja istorija pretvara u spomen parkove. Zemunsko groblje više se ne širi, a pokojnici mogu da se sahranjuju samo u porodičnim grobnicama.
Trag u kamenu ostavile su razne kulture, religije, pa čak i ideologije, uklesana su sećanja na najteže zločine, na časnu borbu i pobednika i neprijatelja. Čitava tri veka “stešnjena” su među puteljcima ovog starog, najstarijeg beogradskog grbolja.
Premda vam se čini da na svakom koraku možete videti drugo pismo, jezik i simbole, groblje je, ipak, podeljeno na tri dela. Postoje, naravno, i spomenici na kojima se mogu videti potpuno različiti simboli, na primer, krst i polumesec, a obično je reč o supružnicima čijoj ljubavi nisu smetale razlike u veri.
Muslimanski deo groblja, zapravo, ne postoji kao celina, iako postoji mnogo muslimana koji tu počivaju. Groblje čine pravoslavni, rimokatolički i jevrejski deo
.Nacije sigurno ne bismo mogli da nabrojimo – ima mnogo i nemačkih grobnica, a katkad se mogu ugledati i cincarska, grčka i ruska imena – čak je formirano i malo rusko groblje.
Jevrejsko groblje je uređeno, delimično izmešteno i pregrupisano 1977. godine, kada je ono pretvoreno u posebnu memorijalnu celinu.
Groblje je osnovano u 18. veku, najpre kao katoličko. Na jevrejskom groblju najstariji spomenik je iz sredine veka, a na kraju istog stoleća na breg se izmešta i pravoslavno groblje, koje je bilo kod Nikolajevske crkve.
Ratovi su naneli brojne rane Zemuncima, pa su na groblju podizani i brojni memorijalni spomenici – jevrejskim žrtvama nacizma i žrtvama iz logora na Sajmištu. Tu je i spomenik srpskim vojnicima poginulim i umrlim za vreme Prvog svetskog rata, i to nad kosturnicom 1928. godine, a formirano je i groblje partizanskih boraca 1941-45.
Već smo rekli da su i naši neprijatelji, poginuli u časnoj borbi, dobili spomenik – na rimokatoličkom delu počivaju u zajedničkoj grobnici vojnici pali u Prvom svetskom ratu 1914 – 1918.
Od verskih obeležja posebno se izdvaja tzv. Hariševa kapela, dobro poznata u vizuri Zemuna – Crkva Sv. Dimitrija iz 1874.
Svojom starinom pleni i katolička kapela Žalosne Gospe, koja datira iz perioda osnivanja groblja, ali se njen današnji izgled pripisuje radovima iz 1811. godine.
Gde bi sve ovo moglo da se izmesti i otrgne iz istorijskog jezgra Zemuna?
Takve inicijative postojale su tridesetih godina, pa čak i za vreme Drugog svetskog rata, ali i posle njega.
Ipak, na sreću, 1973. godine doneta je konačna odluka da se ovo groblje pretvori u spomen-groblje i da ima isti tretman kao i Novo groblje. A dvadeset i jednu godinu kasnije, 1994. godine, proglašeno za kulturno dobro Republike Srbije.
